Klassieke thematiek: plichtsbesef in Verloren wereld
Voor de Pangaea-trilogie heb ik veel inspiratie opgedaan bij de klassieken. In dit eerste blogbericht van wat een reeks moet worden, bespreek ik plichtsbesef als klassiek thema in Verloren Wereld.
Dag lieve mensen,
Dit is alweer het derde blogbericht op rij, the streak continues! En ik heb wederom een leuk onderwerp voor jullie: het thema van plichtsbesef in mijn eerste boek, Verloren wereld. Doordat ik veel van de wereld en het verhaal voor de Pangaea-trilogie heb bedacht toen ik nog op het Stedelijk Gymnasium Arnhem zat, zijn de boeken duidelijk beïnvloed door klassieke inspiratiebronnen. In dit blogbericht wil ik een begin maken met het in kaart brengen van de klassieke thematiek in de Pangaea-trilogie. Je leest het goed: ik verwacht dat hier nog wel meer berichten over zullen volgen. Als je daar niet op kan wachten, dan kan ik je wel al een oud blogbericht van mij uit 2018 aanraden, over het vertelprincipe van dramatische ironie.
Laten we er maar meteen induiken. Met ‘klassieke thematiek’ doel ik op literaire thema’s die belangrijk waren in de klassieke oudheid. Plichtsbesef is een goed voorbeeld, omdat dat duidelijk het centrale thema is van de Aeneis van Vergilius, een invloedrijk werk dat je wel het “nationale epos” van het Romeinse Rijk zou kunnen noemen. Vergilius schreef dit heldendicht namelijk tussen 29 en 19 voor Christus, onder het mecenaat van Maecenas (vandaar ook het woord), een minister van keizer Augustus. De Aeneis paste ook goed in de cultuurpolitiek van Augustus, want Vergilius bezorgde de keizer hiermee een waardig Romeins equivalent van de Griekse Ilias en Odyssee en bovendien een ontstaansgeschiedenis die Augustus afschilderde als afstammeling van de goden. Wat wil je nog meer als keizer?
Het hele verhaal staat dan ook sterk in het teken van de vaderlandsliefde, voorouderverering, vroomheid en eigenlijk algehele voortreffelijkheid van de Romeinen (ahum). We volgen de omzwervingen van Aeneas, die als een van de weinige Trojanen heeft kunnen vluchten voor de Griekse verovering van Troje. Uiteindelijk komt Aeneas aan in Italië, waar zijn nakomelingen Rome zullen stichten. Aeneas, trouwens een zoon van godin Venus en sterveling Anchises, wordt geïntroduceerd als het toonbeeld van pietas (boek I, regel 10: “īnsīgnem pietāte virum”). Het Latijnse begrip ‘pietas’ is het klassieke thema waar ik het met jullie over wil hebben. Het woord is niet 1-op-1 uit het Latijn te vertalen, want er vallen veel betekenissen onder: vroomheid ten opzichte van de goden, ouderliefde en kinderliefde, trouw aan familieleden en vrienden, vaderlandsliefde, rechtvaardigheid, zachtmoedigheid en plichtgetrouwheid. Ik heb de neiging om ‘plichtsbesef’ als vertaling te gebruiken, omdat het telkens gaat om toewijding aan dat wat men verplicht is ten opzichte van goden, familieleden of vaderland. Zoals gezegd, geldt Aeneas als het toonbeeld; hij wordt zo consequent aangeduid als “pius Aeneas” dat zijn naam letterlijk bij het lemma ‘pius’ vermeld staat in het Latijn-Nederlands woordenboek.
Allemaal leuk en aardig die oude Romeinen, hoor ik je denken, maar wat heeft het met mijn boeken te maken? Nou, er staan niet toevallig twee citaten uit de Aeneis als motto voorin Verloren wereld:
Ach, hoe heeft het lot hem geslingerd, van hoeveel oorlogsellende heeft hij verhaald! (boek IV, regel 13-14)
Vlucht … en bevrijd jezelf uit de vlammen. De vijand heeft de muren in handen; Troje stort geheel en al vanaf het hoogste punt in. (boek II, regel 289-290)
Of in het originele Latijn (voor de liefhebbers):
… heu, quibus ille / iactatus fatis! Quae bella exhausta canebat!
Heu fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis. / Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia.
Toen ik deze citaten als motto voor het boek koos, zag ik de overeenkomst er vooral in dat hoofdpersoon Xugan als enige overlevende van de strijd om Kiwo-Sa zijn thuisstad in vlammen op ziet gaan. Dat is voor hem het inciting incident van een zware en bochtige queeste, zoals de ondergang van Troje dat voor Aeneas was. Pas bij het herlezen van mijn eerste boek en het schrijven van het derde boek, drong het ten volle tot me door hoe sterk de link eigenlijk is op het vlak van dat thema van pietas / plichtsbesef. Het tweede citaat wordt in het verhaal uitgesproken door de geest van Hector, die Aeneas vervolgens opdraagt om de heilige relieken en huisgoden van Troje een nieuw onderkomen te bieden. Daarmee doet Hector een beroep op Aeneas’ vrome toewijding aan de goden van Troje en het vaderland. Xugan krijgt een andere, maar vergelijkbare opdracht mee van generaal Diibah: “Zorg dat je de mensen vertelt van deze aanval. Voorkom dat anderen net zo overrompeld worden als wij.” Xugan neemt deze verantwoordelijkheid op zich; dat is wat hem voortdrijft op de wereldreis waarover je in Verloren wereld leest.
Ik licht twee voorbeelden uit. Vrij snel na de verwoesting van Kiwo-Sa bereikt Xugan een dieptepunt. Een onherbergzame omgeving en een gebrek aan eten en drinken brengen hem tot het punt van opgeven. Dan duikt er een mysterieuze geestverschijning voor hem op, die hem aanmoedigt vol te houden. Die episode uit Xugans reis draait om het versterken van zijn motivatie om zijn missie te volbrengen (om “zijn plicht” te doen); hoofdstuk 18 heeft niet voor niets de titel “beproeving”. Verderop in het boek komt Xugan in contact met een personage dat ik als contrastfiguur voor hem beschouw. Wat de reizende troubadour Mai zo provocerend maakt voor Xugan, is in wezen dat ze met hem van mening verschilt over het belang van plichtsbesef. Tijdens een ruzie slingert ze de volgende woorden naar zijn hoofd: “Oh ja! De grote taak! Dat is waar ook: daar moet alles voor wijken. Geen taak is belangrijker dan het feit dat je leeft en dat je een lichaam hebt dat in eerste instantie de behoefte heeft om te leven. Ik maak me zorgen om je, Xugan.” Ze behoudt die rol van contrastfiguur eigenlijk ook wel in de vervolgdelen.
Hoewel ik het thema van plichtsbesef nu vooral koppel aan het eerste boek van de trilogie, speelt het ook in het tweede en derde boek nog een rol. Dat laat ik hier verder onbesproken, omdat in die boeken andere klassieke thema’s prominenter worden (daar wil ik later dus nog toegewijde blogberichten over schrijven!) Wel kan ik alvast zeggen dat ook veel van Xugans latere handelen gedreven wordt door plichtsbesef. Tegelijkertijd begint het steeds zwaarder op hem te wegen. Die spanning zal bepalend zijn voor de ontknoping van het derde boek…
De redactie van boek 3 maakt dan ook dat het nu wel gelegen komt om me weer in dit thema te verdiepen (maar daar zeg ik verder niets over!). De andere aanleiding voor het schrijven van dit blogbericht, is de recensie van Verloren wereld die laatst verscheen op Boekencast. Tussen vele lovende woorden (echt wow, ik ben er nog steeds een beetje ondersteboven van), schrijft recensent Ellen Boutsen ook het volgende: “Daarna vermeldt hij 2 quotes van Vergilius. Aan het begin van het verhaal weet je nog niet zo goed waarom de auteur voor deze quotes gekozen heeft. Als je ze op het einde van het verhaal opnieuw leest zijn ze zeer treffend!” Nou, daar doe je het dus voor als schrijver!
Tot schrijvens!
Tycho